Έχουμε συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε τη συσκευασία ως ένα τεχνολογικό, βιομηχανικό και εμπορικό εργαλείο, ή ως σκουπίδι. Στην πραγματικότητα όμως η συσκευασία παίζει σήμερα σημαντικό ρόλο στην κοινωνία και στην ψυχολογία των ομάδων και των ατόμων.
Χαρακτηριστική είναι η θεματολογία του 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου Συσκευασίας που θα πραγματοποιηθεί το Μάρτιο του 2008. Στο συνέδριο θα έχουν θέση ανακοινώσεις που αναφέρονται στην αλληλεπίδραση της συσκευασίας με την τεχνολογικές εφαρμογές και την παραγωγική διαδικασία, την οικονομία και τις επιχειρήσεις, την κοινωνία και τη δημογραφία, την ψυχολογία της κατανάλωσης και τις μεθόδους προβολής, και το νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο.
Με αφορμή το Συνέδριο, θα ήθελα να μεταφέρω στο σημείο αυτό μερικές σκέψεις μου που σχετίζονται με την αλληλεπίδραση συσκευασίας-κοινωνίας. Θα ήθελα ακόμη να ανασκευάσω ορισμένα σημεία της στρεβλής εικόνας που μεταφέρουν στον ανυποψίαστο πολίτη (και πολιτικό) τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.
Παράδειγμα: Κάθε δημόσια συζήτηση για το περιβάλλον ξεκινάει με τη διαπίστωση ότι οι σημερινές οικονομικά προηγμένες κοινωνίες παράγουν ενάμισι εκατομμύριo τόνους σκουπίδια κάθε μέρα. Και η συνέχεια είναι ότι ο κύριος υπεύθυνος γιαυτό είναι η συσκευασία Φυσικά, ούτε το μεγαλύτερο μέρος των σκουπιδιών είναι συσκευασίες, αλλά ούτε η συσκευασίες είναι τα μόνα υλικά μιας χρήσης.
Προϊόντα που λίγα χρόνια πριν θεωρούνταν διαρκή αγαθά, σήμερα καταλήγουν στο σκουπιδοτενεκέ μετά την πρώτη χρήση τους. Αυτό περιλαμβάνει τηλέφωνα και άλλα ηλεκτρονικά, ρολόγια, ξυράφια, πένες, πάνες, ιατρικές και νοσοκομειακές συσκευές, αναπτήρες, ακόμη και φωτογραφικές μηχανές.
Οι ψυχολόγοι της κατανάλωσης (ναι, υπάρχει τέτοιος καθιερωμένος κλάδος της ψυχολογίας) μας λένε ότι η έλξη του καταναλωτή για προϊόντα μιας χρήσης αντικατοπτρίζει την αλλαγή στις κοινωνικές αξίες: Η «διάρκεια» δεν είναι πλέον σημαντική αξία. Ακόμη, μιλάνε για την «πέμπτη βασική ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου». Οι βασικές ανάγκες για την επιβίωση του σύγχρονου ανθρώπου ήταν στο παρελθόν τέσσερις: αέρας, νερό, φαΐ και προστασία από το κρύο. Σ' αυτές έχει προστεθεί και μια πέμπτη: η ανάγκη για το «νέο». Ο άνθρωπος σήμερα αναζητάει τη συνεχή ανανέωση των εξωτερικών ερεθισμάτων των αισθήσεών του. Και πρέπει να παραδεχτούμε ότι η συσκευασία, όπως και κάθε οικονομική δραστηριότητα, συνεργάζεται στην προσπάθεια για την προσέλκυση του ενδιαφέροντος του καταναλωτή και την δημιουργία νέων «απαραίτητων αναγκών».
Η παγκοσμιοποιημένη καταναλωτική κοινωνία έχει δημιουργήσει νέα πρότυπα υλικής αφθονίας για ένα συνεχώς διευρυνόμενο αριθμό ανθρώπων. Συγχρόνως, η παγκοσμιοποιημένη αγορά, σε αντίθεση με τις παλιές καθιερωμένες τοπικές αγορές, κάνει τον καταναλωτή να αδιαφορεί για το «από πού έρχονται όλα αυτά τα προϊόντα που αγοράζει;». Ταυτόχρονα, τα σύγχρονα συστήματα συλλογής και αποκομιδής των απορριμμάτων, κάνουν τον πολίτη να αδιαφορεί για το «πού πάνε τα σκουπίδια που πετάει;».
Εδώ θα άξιζε να κάνουμε μια παρένθεση για τον «πράσινο οικολόγο καταναλωτή». Σύμφωνα με όλες τις δημοσκοπήσεις, το 70% των καταναλωτών θα διάλεγε το «πιο πράσινο προϊόν». Η πρώτη όμως αυτή απάντηση είναι μάλλον παραπειστική. Αν πάμε στην παραπέρα ανάλυση των διαθέσεων του καταναλωτή θα δούμε ότι θα διαλέξει το πιο πράσινο προϊόν μόνο αν είναι φθηνότερο, αν είναι πιο εύχρηστο, αν είναι της μάρκας που εμπιστεύεται, αν βρίσκεται στο μαγαζί από το οποίο ψωνίζει, αν, αν, αν.
Αλλά πόσο μπορεί να αξιολογηθεί το πόσο «οικολογικό» είναι ένα προϊόν; Ο πράσινος καταναλωτής βομβαρδίζεται από μηνύματα, και επιστημονικοφανείς ισχυρισμούς που δεν έχει τη δυνατότητα να ελέγξει, και που μόνο σύγχυση του δημιουργούν. Το να καταλάβει, για παράδειγμα, την σχετική «οικολογικότητα» απλών υλικών, όπως είναι οι πλαστικές και οι χάρτινες σακούλες των σουπερμάρκετ ή τα σύνθετα κουτιά και τα μπουκάλια του γάλακτος, απαιτείται η γνώση και η κατανόηση επιστημονικών δεδομένων, αρκετά από τα οποία είναι αντιφατικά, μαχητά, και μη επαρκώς τεκμηριωμένα.
Ακόμη, οι περισσότεροι από μας ελάχιστα κατανοούμε την σχετική περιβαλλοντική επιβάρυνση που προκαλούν οι καθημερινές μας πράξεις. Τι βοηθάει περισσότερο το περιβάλλον: Το να χωρίζεις τα σκουπίδια για ανακύκλωση ή να χρησιμοποιείς τα μέσα μαζικής μεταφοράς; Και πόσο οικολογική είναι η κυριακάτικη εφημερίδα που δημοσιεύει κάποιο άρθρο για το περιβάλλον, και ταυτόχρονα έχει δύο κιλά χαρτί με διαφημίσεις και άχρηστες «προσφορές»; Ελάχιστη κατανόηση των οικολογικών προβλημάτων έχουν ακόμη και οι υπουργοί περιβάλλοντος (τωρινός και προηγούμενοι). Που δε μπορούν, για παράδειγμα, να αντιληφθούν το πόσο απαραίτητη είναι η λειτουργία αποτεφρωτήρων σε ένα σύγχρονο σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων.
Οι περιβαλλοντικοί ισχυρισμοί των παραγωγών, και το μάρκετινγκ που βασίζεται σ' αυτούς τους ισχυρισμούς επιτείνουν τη σύγχυση. Η βιομηχανία της συσκευασίας θα πρέπει να διαφυλάξει το κύρος της αποφεύγοντας να κάνει αβάσιμους ή όχι εντελώς τεκμηριωμένους ισχυρισμούς. Και οι παραγωγοί των διαφόρων υλικών συσκευασίας θα πρέπει να κατανοήσουν ότι τέτοιοι ισχυρισμοί («το δικό μου πιο οικολογικό από το δικό σου») βλάπτουν τους ίδιους γιατί χάνουν την αξιοπιστία τους.
Τα διάφορα περιβαλλοντικά ισοζύγια που παρουσιάζονται πρέπει να τα διαβάζουμε με πολλή προσοχή και με κριτική διάθεση ως προς την αξιοπιστία τους, έστω και αν προέρχονται από «αξιόπιστα» ιδρύματα. Θα πρέπει δε πάντα να βλέπουμε ποιος χρηματοδότησε τη μελέτη και τι σκοπιμότητα εξυπηρετεί. Θα σας δώσω παραδείγματα αντικρουόμενων ισοζυγίων που προέρχονται από διεθνώς γνωστά ιδρύματα:
Υπάρχει μια ελβετική μελέτη που αποδεικνύει ότι οι φιάλες ΡΕΤ μιας χρήσης έχουν ευνοϊκότερο ισοζύγιο από ΡΕΤ πολλαπλών χρήσεων. Μια γερμανική όμως μελέτη αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο. Υπάρχει μια γερμανική μελέτη που αποδεικνύει την υπεροχή των πλαστικών τελάρων πολλαπλών χρήσεων για τη διακίνηση φρούτων και λαχανικών. Υπάρχει όμως και ιταλική μελέτη που καταλήγει στο ότι πιο οικολογικά είναι τα χαρτόνινα τελάρα μιας χρήσης. Υπάρχει φινλανδική μελέτη που καταδεικνύει ότι το χαρτί από παρθένο (φινλανδικό) ξυλοπολτό είναι πιο οικολογικό από το ανακυκλωμένο χαρτί, ενώ υπάρχει γαλλική μελέτη που αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο.
Το υλικό συσκευασίας δεν είναι αυτόνομο προϊόν του λιανεμπορίου. Αποτελεί συστατικό του τελικού προϊόντος, απαραίτητο για την προστασία, τη διακίνηση, και τη χρήση του. Για παράδειγμα, δεν είναι δυνατό να υπάρξει παστεριωμένο γάλα στη λιανική κατανάλωση αν δεν υπάρχει η κατάλληλη συσκευασία. Η σημασία της συσκευασίας και η δημόσια εικόνα πρέπει να προβάλλεται σε συνάρτηση με το τελικό συσκευασμένο προϊόν. Ιδιαίτερα όταν μιλάμε για περιβαλλοντική επιβάρυνση.
Δεν έχει νόημα, για παράδειγμα να συζητάμε για τη σχετική «οικολογικότητα» των διαφόρων συσκευασιών πόσιμου νερού. Ουσία θα είχε να συγκρίναμε το οικολογικό κόστος του να πίνουμε νερό χύμα από τη βρύση, ή συσκευασμένο σε ένα μπουκάλι. Σε περιοχές φυσικά που το νερό της πόλης είναι απολύτως ασφαλές.
Οι επιχειρήσεις παραγωγής υλικών και υπηρεσιών συσκευασίας προσαρμόζονται στις απαιτήσεις των κυριάρχων της αγοράς: Της κοινωνίας των καταναλωτών, και του λιανεμπορίου. Στους καταναλωτές δημιουργούνται συνεχώς νέες ανάγκες από τα ΜΜΕ και το σύγχρονο τρόπο ζωής. Και το λιανεμπόριο είναι φυσικά πρόθυμο να ικανοποιήσει κάθε νέα «ανάγκη». Κάτι που θα κάνει τον καταναλωτή «ευτυχή». Το μόνο που μπορούν να κάνουν οι επιχειρήσεις συσκευασίας είναι να μελετούν και να προσφέρουν λύσεις που θα καλύπτουν αυτές τις ανάγκες με το μικρότερο δυνατό περιβαλλοντικό κόστος.
